Kosova në numra
Infokus
Mjedisi mediatik
Indeksi zbulon se peizazhi mediatik është i cenueshëm ndaj dezinformimit dhe ndikimit malinj të huaj, duke shënuar 55 pikë nga 100 të mundshme dhe duke u radhitur si domeni i katërt më i cenueshëm ndër pesë domenet e Indeksit. Peizazhi mediatik vlerëson lirinë e medias, prevalencën/disponueshmërinë e dezinformimit për publikun, kapacitetin për të menaxhuar keqinformimin/dezinformimin e huaj dhe reziliencën e publikut ndaj keqinformimit/dezinformimit.
Mjedisi mediatik
Të katër treguesit e përfshirë në këtë shtyllë tregojnë cenueshmëri në rritje krahasuar me vlerësimin e vitit 2022, në edicionin e parë të Indeksit. Prevalenca/disponueshmëria e dezinformimit për publikun dhe kapaciteti për të menaxhuar keqinformimin/dezinformimin e huaj janë treguesit më të cenueshëm. Kjo tregon se dezinformimi perceptohet si prevalent në mediat sociale, mediat private dhe publike, me kapacitete veçanërisht të dobëta institucionale për të menaxhuar këto kërcënime, mes këtyre aktorëve por edhe qeverisë. Falë pranisë së dy partnerëve të verifikimit të fakteve në Kosovë, Facebook-u mund të konsiderohet më efektiv në kontrollin e dezinformimit krahasuar me vitet e mëparshme. Megjithatë, partnerët aktualë të verifikimit të fakteve nuk janë të mjaftueshëm duke pasur parasysh intensitetin e lartë të keqinformimit/dezinformimit që qarkullon në platformë.
Për më tepër, rezilienca e publikut ndaj keqinformimit/dezinformimit mbetet e ulët dhe e dobët, ndërkohë që qytetarët nuk verifikojnë faktet. Në të njëjtën kohë, veçanërisht me risk të lartë ndaj dezinformimit janë qytetarët serbë të Kosovës që lexojnë dhe besojnë portalin e lajmeve të sponsorizuar nga qeveria serbe; ndërsa ky i fundit angazhohet në përhapjen e gjerë të dezinformimit për tema të ndryshme që kanë të bëjnë me Kosovën, me qëllim që, ndër të tjera, ta portretizojë vendin si jostabil. Në përgjithësi, sistemi arsimor nuk i është nënshtruar asnjë reforme si futja e një kursi të edukimit mediatik/mendimit kritik në arsimin fillor dhe të mesëm, duke kontribuuar në nivelin e ulët të të kuptuarit të lajmeve dhe reziliencën e dobët individuale ndaj keqinformimit/dezinformimit, pavarësisht kërkesave të vazhdueshme nga organizatat e shoqërisë civile. Ngjashëm me dy vite më parë, treguesi më pak i cenueshëm mbetet liria e medias me 32/100 pikë. Kjo sugjeron që, përkundër sfidave dhe cenueshmërive potenciale në fusha të tjera, liria e medias në Kosovë ka mbetur relativisht reziliente ose më pak e prekshme nga ndikimet ose manipulimet e jashtme gjatë periudhës dyvjeçare.
Peizazhi politik
Indeksi zbulon se peizazhi politik është i cenueshëm ndaj dezinformimit dhe ndikimit malinj të huaj, me rezultatin 56/100, duke dalë domeni i tretë më i cenueshëm ndër pesë domenet e Indeksit. Kjo shtyllë përfshin qëndrimet dhe sjelljet e udhëheqësve politikë, kredibilitetin institucional, cenueshmërinë gjatë politikës së përditshme/zgjedhjeve, si dhe kapacitetin institucional për të menaxhuar dezinformimin e huaj.
Peizazhi politik
Kapaciteti institucional për të menaxhuar dezinformimin e huaj është treguesi më i cenueshëm në këtë domen. Pavarësisht përpjekjeve të qeverisë së Kosovës për të rritur kapacitetet institucionale në këtë fushë, siç është implementimi i Ligjit për Sigurinë Kibernetike dhe ngritja e Qendrës Shtetërore Trajnuese për Sigurinë Kibernetike, ekziston ende mangësi e dukshme në zotësitë administrative për të luftuar në mënyrë efektive kërcënimet kibernetike. Ligji për Sigurinë Kibernetike parasheh themelimin e Agjencisë së Sigurisë Kibernetike; porse kjo ende nuk është bërë. Deri më tani, Ministria e Punëve të Brendshme ka një departament përgjegjës për sigurinë kibernetike dhe administrimin e sistemeve, të emërtuar Departamenti për Siguri Kibernetike dhe Administrim të Sistemeve.
Ngjashëm me rezultatet e edicionit të parë të Indeksit të Cenueshmërisë të botuar në vitin 2022, narrativat e dezinformimit gjatë zgjedhjeve dhe politikës së përditshme mbeten praktika të zakonshme. Kjo përfshin shfrytëzimin e ndasive shoqërore dhe polarizimin përmes përmbajtjes digjitale. Ndër çështjet më të polarizuara në Kosovë radhiten dialogu i normalizimit me Serbinë, Asociacioni i Komunave me shumicë serbe të Kosovës dhe përdorimi i gjuhës mizogjene, veçanërisht gjatë periudhave zgjedhore. Është e rëndësishme të theksohet se ndryshe nga vendet e tjera fqinje si Maqedonia e Veriut ku dezinformimi gjatë zgjedhjeve përqendrohet më shumë në marrëdhëniet ndëretnike dhe sponsorizohet nga aktorë malinjë të huaj, në Kosovë narrativat dezinformuese gjatë zgjedhjeve janë kryesisht të drejtuara nga aktorë të brendshëm.
Për më tepër, qëndrimet dhe sjelljet e udhëheqësve politikë janë më të cenueshme ndaj ndikimit malinj të huaj, duke shënuar 59 nga 100 pikë të mundshme, krahasuar me kredibilitetin institucional, që shënoi 40 nga 100 pikë të mundshme. Kjo tregon se veprimet dhe qëndrimet e udhëheqësve politikë janë më shumë të cenueshme krahasuar me kredibilitetin e institucioneve. Është e rëndësishme të theksohet se cenueshmëria e qëndrimeve dhe sjelljeve të udhëheqësve politikë është rritur nga 35 (Indeksi i 1-rë, 2022) në 59 në këtë edicion të dytë të Indeksit, duke treguar rritje të ndjeshme të cenueshmërisë ndaj dezinformimit dhe ndikimit malinj të huaj. Një nga variablat shpjeguese për këtë janë veprimet e pakoordinuara të qeverisë me Perëndimin, në veçanti ato që kanë të bëjnë me veriun e Kosovës.
Perceptimi publik
Indeksi zbulon se peizazhi publik është i cenueshëm ndaj dezinformimit dhe ndikimit malinj të huaj, me rezultatin 45/100 pikë, por që është domeni më së paku i cenueshëm ndër pesë domenet e Indeksit. Në këtë domen përfshihen pikëpamjet e popullatës kosovare në lidhje me NATO-n, SHBA-në, BE-në, Kinën dhe Rusia-në, besimi në teoritë e konspiracionit dhe në dezinformim, perceptimet e demokracisë, dhe besimi në institucionet.
Perceptimi publik
Po kështu, si në vlerësimin e parë të Indeksit, peizazhi publik mbetet shtylla më së paku e cenueshme duke arritur rezultatin 45/100 pikë. Vlerësimi i favorshëm i popullatës kosovare ndaj NATO-s, SHBA-së, BE-së dhe Kinës ka mbetur i njëjtë, dhe është treguesi më së paku i cenueshëm në të pesë shtyllat. Megjithatë, të dhënat nxjerrin në pah dallime të mëdha në pikëpamjet ndërmjet etnive në popullsinë e Kosovës, ku qytetarët shqiptarë të Kosovës i shohin në mënyrë më të favorshme NATO-n, SHBA-në, BE-në, ndërsa qytetarët serbë të Kosovës i shohin më pak të favorshme fuqitë perëndimore me opinion pozitiv ndaj Rusisë dhe Kinës.
Lidhur me besimet në teoritë e konspiracionit dhe në dezinformim, nuk ka dallime domethënëse në bazë të moshës dhe gjinisë. Megjithatë, shfaqen dallime të ndjeshme mes etnive në lidhje me këto teori konspiracioni. Për shembull, sipas sondazheve të NDI, më shumë se gjysma e qytetarëve serbë të Kosovës pajtohen me teorinë e konspiracionit që ia ngarkon fajin NATO-s dhe BE-së për tensionet në veri të Kosovës, për dallim nga një numër shumë i vogël i qytetarëve shqiptarë të Kosovës që kanë bindje të tilla. Faktori kryesor që ndikon në këto dhe pikëpamjet e lidhura me teoritë e konspiracionit është numri i madh i serbëve të Kosovës që lexojnë dhe besojnë portalet e lajmeve si Sputnik, të sponsorizuara nga Serbia. Sipas sondazheve të NDI, serbët e Kosovës as nuk i lexojnë, as nuk u besojnë mediave me bazë në Kosovë, dhe kryesisht u drejtohen mediave me bazë në Serbi për t’u informuar.
Për më tepër, besimi institucional shënon 54/100 pikë, duke mbuluar besimin e qytetarëve në shtatë institucionet kryesore publike: qeveria, presidenti, mediat, gjyqësori, policia, Forca e Sigurisë së Kosovës dhe partitë politike. Shqiptarët e Kosovës dhe serbët e Kosovës kanë pikëpamje shumë të ndryshme ndaj Forcës së Sigurisë dhe Policisë së Kosovës, ku kjo e fundit shënon nivele më të ulëta besimi dhe cenueshmëri të shtuar ndaj dezinformimit dhe ndikimit malinj të huaj. Kjo mund të shpjegohet kryesisht për shkak të dezinformimit të vazhdueshëm në mediat në pronësi të Serbisë për operacionet e policisë në Mitrovicën e Veriut si operacione të spastrimit etnik dhe operacione kundër serbëve të Kosovës, ndërsa këto operacione policore kanë për qëllim thjesht parandalimin dhe luftimin e korrupsionit dhe krimit të organizuar.
Marrëdhëniet ndëretnike
Indeksi zbulon se marrëdhëniet ndëretnike janë më të cenueshme ndaj dezinformimit dhe ndikimit malinj të huaj nga të pesë shtyllat e indeksit, duke shënuar 69/100 pikë. Kjo shtyllë vlerëson tre komponentë të peizazhit të marrëdhënieve ndëretnike, marrëdhëniet Kosovë-Serbi (50/100), tensionet ndëretnike (68/100) dhe dezinformimin e huaj me synim (88/100).
Marrëdhëniet ndëretnike
Indeksi zbuloi se marrëdhëniet ndëretnike në Kosovë përfaqësojnë treguesin më të cenueshëm, ndërsa dezinformimi me bazë gjinore ndjek nga afër; kjo gjithashtu paraqet nivelin e theksuar të ndasive të brendshme në Kosovë.
Ndikimi malinj i huaj në marrëdhëniet ndëretnike paraqet sfidë të theksuar, duke pasur parasysh se Serbia, dhe në njëfarë mase Rusia, llogarisin në lojalitetin e komunitetit serb për të sfiduar konsolidimin e Kosovës si anëtare e bashkësisë ndërkombëtare të shteteve. Nuk është çudi që përderisa cenueshmëria ndaj dezinformimit në politikë dhe media është rritur që nga raporti i fundit, cenueshmëria në fushën e marrëdhënieve ndëretnike është dukshëm më e madhe.
Komuniteti serb i Kosovës informohet pothuajse tërësisht nga mediat serbe, prej të cilave ato më me ndikim kontrollohen plotësisht nga qeveria gjithnjë e më autoritare në Serbi. Qeveria e Serbisë e ka ashpërsuar qëndrimin ndaj Kosovës dhe kjo është manifestuar edhe me acarim të fjalorit në përputhje me rrethanat.
Gjatë kësaj periudhe, marrëdhëniet ndërmjet Kosovës dhe Serbisë fillimisht u përkeqësuan, gjë që nxiti një proces të madh ndërmjetësimi. Përpjekjet diplomatike evropiane dhe amerikane çuan në një dokument që synon normalizimin si njohje de facto të Kosovës në këmbim për vetë-qeverisjen e komunitetit serb të Kosovës dhe formalizimin e statusit të Kishës Ortodokse Serbe.
Serbia nuk është pajtuar me paketën, por BE e konsideron atë si të detyrueshme dhe pret që ajo ta respektojë si pjesë të procesit të integrimit të Serbisë në BE. I gjithë procesi u shoqërua me tensione të shtuara, ku serbët e Kosovës u tërhoqën nga institucionet e Kosovës, me inkurajim nga Beogradi. Ndërkohë, Kosova ka rritur kontrollin e saj në veri. Me intensifikimin e përpjekjeve të Qeverisë së Kosovës për konsolidimin e sovranitetit në pjesën veriore të vendit, shkurtimi i pranisë së organeve paralele dhe ilegale të Serbisë brenda Kosovës ka rritur gjithashtu mosbesimin vis-à-vis komunitetit serb.
Dezinformimi në baza gjinore
Indeksi zbulon se dezinformimi me bazë gjinore është i cenueshëm ndaj dezinformimit dhe ndikimit malinj të huaj, duke shënuar 59 pikë nga 100 të mundshme, duke dalë domeni i dytë më i cenueshëm ndër pesë domenet e Indeksit. Kjo shtyllë vlerëson qëndrimet ndaj grave në politikë, gratë dhe edukimin digjital, dhe vlerëson dhunës ndaj grave të lehtësuar nga teknologjia.
Dezinformimi në baza gjinore
Sfidë kryesore mbetet mungesa e legjislacionit adekuat kombëtar që lufton dhe ndëshkon drejtpërdrejt dhunën ndaj grave të lehtësuar nga teknologjia, duke përfshirë dezinformimin me bazë gjinore. Në këtë kontekst, dezinformimi me bazë gjinore përfshin përhapjen e qëllimshme të dezinformimit që synon gratë për shkak të gjinisë së tyre. Rasti më i fundit është grupi “Albkings”, një platformë në rrjetin social Telegram, që frikësonte dhe shpërndante foto intime dhe numra telefoni të grave dhe vajzave.
Për më tepër, qëndrimet e qytetarëve ndaj grave në politikë janë më pak të cenueshme në krahasim me vlerësimin e legjislacionit. Megjithatë, zbulohet një hendek domethënës mes gatishmërisë individuale për të zgjedhur gratë dhe bindjes se qytetarët e tjerë janë të gatshëm të zgjedhin gratë. Këto perceptime sugjerojnë se gratë kandidate duken shumë të vështira për t’u zgjedhur. Në veçanti, të dhënat e Indeksit tregojnë se 45% e qytetarëve kanë deklaruar se janë të gatshëm të zgjedhin gratë; megjithatë, ata mendojnë se vetëm 20% e qytetarëve të tjerë janë të gatshëm të zgjedhin gratë.
Gratë dhe edukimi digjital shënojnë 57/100, duke nxjerrë në pah cenueshmërinë ndaj dezinformimit dhe ndikimit malinj të huaj. Mesatarisht, gratë kanë tendenca të moderuara për të besuar në teoritë e konspiracionit. Të dhënat e indeksit tregojnë se edhe ato e perceptojnë veten si jo mjaftueshëm të sigurta në identifikimin se çfarë është reklamë dhe çfarë jo, dhe se si të identifikojnë email-et ose mesazhet në media sociale që përmbajnë vegëza të dyshimta dhe adresa ose emra që ata nuk i dinë.